Z czasów panowania książąt gdańsko - pomorskich przetrwały sielankowe legendy o dzwonach chmieleńskich, o łaniach karmiących ubogie rodziny, o chmielu, o parze zakochanych, o grodzisku, które się zapadło oraz o księżnej Damroce (Zob.: Die Kaschubischen Heimatsagen des Alexander Treichel, Einleitung, Treichels Biographie und Auswahl der Sagen N. Maczulis, Kartuzy 1997, s. 22.) . Te wieści historyczne, przybrane w elementy fantazji, należą i należały do rzędu środków tradycyjnej edukacji.
Z obiektów konkretnych z tych czasów należy wymienić przede wszystkim tzw. baby – kamienne bożyszcza – wykonane na wzór posągu Światowida. Niektóre z tych zabytków pochodzą właśnie z powiatu kartuskiego (Leźno). W 1856 r. odkryto tam ciekawy i rzadki zabytek związany z wierzeniami. Jest to pogański posąg nagrobny z granitu, który z trzech stron zdobią prymitywnie wykonane płaskorzeźby. Strona frontowa przedstawia jeźdźca na koniu, z boku znajduje się postać w sukmanie, z drugiego boku – postać trzymająca róg do picia (E. Choińska – Bochdan, op. cit., s. 91 – 92.).
Natomiast współczesne kapliczki przydrożne i świątki umieszczone na słupkach (Stężyca, Mojusz, Klukowa Huta, Borzestowo, Borzestowska Huta, Sianowo, Sulęczyno) są pewnego rodzaju imitacją tych pamiątek.
Zabytki kultury materialnej i duchowej – uwiecznione w zwyczajach i obrzędach periodycznych i okolicznościowych – wywodzące się z praktyk kultywowanych przez całe wieki tłumaczą nam wiele wydarzeń nie objętych historią udokumentowaną, a zwłaszcza zjawisk gospodarczych, socjologicznych i społecznych czasów minionych i współczesnych. Dlatego też spełniają one taką rolę, jak i inne dokumenty kultury materialnej i duchowej (F. Treder, Najstarsze zabytki powiatu..., 9 – 13.).
Źródła pisane pochodzą z tego terenu z początku XIII w., kiedy to Pomorze podlegało władzy książętom piastowskim urzędującym w Krakowie.
Wg B. Śliwińskiego (B. Śliwiński, Wieki średnie. Okolice Kartuz przed założeniem klasztoru, W: Dzieje Kartuz, t. 1, Kartuzy 1998, s. 100 – 101.) , pierwszym historycznym namiestnikiem Piastów na Pomorzu Gdańskim był Sambor I pochodzący najpewniej z rodziny możnowładczej z Małopolski związanej z rodziną książęcą. W 1186 r. Sambor I ufundował pierwszy na Pomorzu Gdańskim klasztor cysterski w Oliwie, którego dzieje związane były z Kartuzami .
I. Trojanowska (I. Trojanowska, op. cit., s. 98 – 100.) natomiast podaje, iż z dynastii władców księstwa gdańsko – pomorskiego, zwanej kaszubską, której gniazdem rodowym prawdopodobnie było Chmielno, pierwszym wzmiankowanym bezimiennie jest książę, który przyjął chrzest z rąk św. Wojciecha. Żoną jego miała być Piastówna. Jego następcą był Siemysł, wymieniony imiennie w źródłach z 1046 r., kiedy to przybył on na dwór cesarza Henryka III w Merseburgu na rokowania z polskim księciem Kazimierzem Odnowicielem i czeskim księciem Brzetysławem.
Kolejnym księciem kaszubskim był Świętobór I, wzmiankowany w kontekście układów polsko - pomorskich. Prawdopodobnie jego synem był Świętopełk I, który w walkach z Bolesławem Krzywoustym utracił Wyszogród i zapewne Nakło. O jego następcy jest jednak niewiele wiadomo. Istnieją domniemania, że synem Świętopełka I był - znany z dokumentów - Subisław, który panował od ok. 1155 do 1178 r. i został pochowany w nekropolii książąt kaszubskich w Oliwie. On to bowiem ufundował klasztor, późniejsze opactwo oliwskie, gdzie zakon cystersów osiedlił się ostatecznie dopiero w 1186 r. , już za rządów syna Subisława - Sambora I.
Książę Sambor I panujący na Pomorzu Gdańskim od 1178 do 1207 r. upamiętniał się jako realizator fundacji oliwskiej i kontynuator ekspansji pomorskiej w delcie Wisły. Po jego śmierci władze przyjął jego młodszy brat Mściwoj I (Mszczuj I), krótkotrwały wasal króla duńskiego Walenroda II. Mściwoj I nadal pierwszemu biskupowi Prusów Christianowi gród w Zantyrze. W 1212 r. po zetknięciu się z opatem klasztoru norbertanów we Wrocławiu Alardem, podjął kroki zmierzające do utworzenia w Żukowie pierwszego na Pomorzu klasztoru zakonu żeńskiego norbertanek. Jako datę powstania tego klasztoru podaje się lata 1212 - 1214.
Poprzez małżeństwa swych córek Mściwoj I wszedł w koligacje z księciem zachodniopomorskim i wielkopolskim. Pozostałe córki zostały zakonnicami w Żukowie , a jedna z nich – Witosława - przeoryszą. Mściwoj I zwany Spokojnym zm. w 1217 lub 1220 r..
Następcą Mściwoja I na tronie gdańskim został jeden z trzech jego synów Świętopełk II zwany Wielkim. W okresie swego panowania poszerzył znacznie granice swego księstwa, włączając do Pomorza Gdańskiego księstwo sławieńsko - słupskie. Książę gdański występował przeciwko seniorowi krakowskiemu Leszkowi Białemu, który zginął w starciu ze Świętopełkiem w bitwie pod Gąsawą w 1227 r..
Początkowo Świętopełk II sprzymierzony był z Zakonem Krzyżackim, lecz gdy zorientował się o jego zagrożeniu, jako pierwszy przystąpił do sojuszu z Prusami przeciw jego potędze. W 1253 r. zmuszony został ostatecznie przez koalicję krzyżacko - polsko – europejską do zawarcia niekorzystnego dla Pomorza pokoju. Świętopełk II zmarł w 1266 r. pozostawiając gdańską dzielnicę senioralną młodszemu z synów Warcisławowi II. Po trzech latach przejął ją starszy z braci Mściwoj II. Prowadził politykę pokojową jednocześnie popierając zbrojnie swych sojuszów: Bolesława Pobożnego i Przemysława II Wielkopolskiego.
W dniu 15 lutego 1282 r . Mściwoj II podpisał z Przemysławem II układ w Kępnie przekazując w sukcesję Pomorze Gdańskie. Jego zapis łączący Pomorze z Wielkopolską zrealizowany został po jego śmierci 25 grudnia 1294 r.. Na podstawie zawartego układu Przemysł II władający Wielkopolską i Pomorzem Gdańskim w dniu 26 czerwca 1294 r. koronował się na pierwszego po okresie rozbicia dzielnicowego króla Polski. Jako rex Polanie et dux Pomeranorum zapoczątkował proces scalania ziem polskich pod swym zwierzchnictwem (Ibidem , s.7.). Polityka taka jednak nie odpowiadała margrabiom brandenburskim rywalizującym z możnowładcami wielkopolskimi o Pomorze Gdańskie, stąd też o świcie w środę popielcową 8 lutego 1296 r. król Przemysław II został porwany na polecenie margrabiów brandenburskich (Zabójstwo króla Przemysława II było rzeczą przypadkową, wtórną, gdyż w pierwotnej wersji król miał zostać porwany. Jednakże podczas porwania został ranny, a spiskowcy nie mogąc go dowieźć do Marchii, już za Rogoźnem dobili go. Szerzej na ten temat: E. Rymar, op. cit. , s.204.), a następnie zamordowany przez rycerza margrabiów – Pomorzanina – niejakiego Jakuba Kaszubę - rycerza z ziemi stargardzkiej (Nie jest jednak wiadome, czy ów Jakub Kaszuba był tym, który zadał królowi Przemysław II pierwszy cios, dobił króla, czy też tylko dowodził oddziałem brandenburskim.: Ibidem. , s. 205.).
Księstwo pomorskie podzielone było na mniejsze jednostki administracyjne zwane kasztelaniami. Na terenie obecnego powiatu kartuskiego istniały kasztelania w 1283 r. (castellanus in Chmelna). Dokument z 1304 r. wymienia kasztelana Trojana. W dokumencie Przemysła II z 1295 r. Chmielno figuruje jako gród, chociaż sama osada jest zapewne starsza, bowiem grodzisko leżące pomiędzy jeziorami Białym i Kłodnem datowane jest na VIII wiek. Siedziba kasztelanii pierwotnie znajdowała się prawdopodobnie w Garczu, skąd została przeniesiona do Chmielna. W dokumencie z 1220 r. wymienione jest „castri Gardensi”. Przypuszczenie to zdaje się potwierdzać dość późna wzmianka o kasztelanii chmieleńskiej z 1283 r..
Kasztelania chmieleńska swym zasięgiem terytorialnym obejmowała przypuszczalnie takie miejscowości jak Jamno, Parchowo, Nakło, Gołczewo, Żukówko, Sulęczyno i Gowidlino od strony południowo – zachodniej. Miejscowości Brodnica i Ręboszewo stanowiły prawdopodobnie jej granice w stosunku do kasztelanii goręczyńskiej. Północną granicę stanowiły zapewne miejscowości Będargowo, Donimierz, Zęblewo, Łebno i Sopierzyno.
Kasztelania goręczyńska występuje w 1241 r. w formie „castelania Goruchino”. W tym to roku oddał ją Sambor biskupowi kujawskiemu w zamian za zaległe dziesięciny. Sądzić należy, iż od zachodu kasztelania ta dochodziła do jezior Brodno i Ostrzyckiego, natomiast od południa do obecnych miejscowości Piotrowo i Jasiowa Huta. W 1282 r. sam książę Mestwin objął w swe posiadanie kasztelanię goręczyńską.
Na południe od kasztelanii goręczyńskiej rozciągała się ziemia „ Pirsna”. Chociaż nie tworzyła ona osobnej kasztelanii, stanowiła jednak osobną jednostkę administracyjną. O rozwiniętym osadnictwie na tej ziemi świadczą liczne wsie wymienione w dokumencie Mestwina z 1284 r., które odnoszą się do ziem powiatu kartuskiego. Było to dzisiaj zaginione Skorevo, leżące prawdopodobnie w pobliżu Szymbarka, Unersze – obecnie Uniradze, Saple – Stare Czaple oraz wieś Pirscevo – Pierszczewo i Pierszczewko. Ponadto wymienione zostało Gołubie, Patuły, Sikorzyno, Zgorzałe, Kłobuczyno oraz Sarevo – prawdopodobnie Nowe Czaple i Manecevo – przypuszczalnie Szymbark. Do tej ziemi należały przypuszczalnie okolice Węsior, Niesiołowic, Mściszewic, Kamienicy Szlacheckiej, Borucina oraz Przewozu.
Kasztelanie tworzyły ośrodki władzy wojskowej i administracyjnej, a kasztelanowie ścigali także daniny na rzecz księcia oraz rozpatrywali wnioski sądowe. Równocześnie egzekwowali od poddanych takie ciężary jak prace przy budowie grobów, dróg, mostów i im podobne.
Najbardziej ożywioną działalność osadniczą na tym terenie prowadził zakon żeński norbertanek, który nabył Żukowo i Rębiechowo. W 1280 r. klasztor ten nabył kościół św. Piotra w Chmielnie wraz ze wszystkimi przyległościami. Nieco mniejsze obszary posiadał w powiecie klasztor oliwski, a uzyskany w 1291 r. przywilej Świętopełka II wspomina o Ostrzycach.
O osadnictwie w kasztelanii goręczyńskiej informuje dokument z 1241 r., w którym wymienione są miejscowości Goręczyno, Leszno, Kiełpino, Borcz, Wyczechowo, Somonino, Dzierżążno, Sławki, Rąty i Ostrzyce. Jednakże w 1282 r. Mestwin objął ponownie w posiadanie kasztelanię w Goręczynie (W. Szulist, Zarys dziejów obecnego powiatu kartuskiego w okresie książąt pomorskich, „Biuletyn Zrzeszenia Kaszubsko - Pomorskiego” nr 1 1969, s. 47-49.: Szerzej na ten temat zob.: B. Śliwiński, op.cit., s. 108 - 111.).
