Ta praca jest próbą przedstawienia zarysu historii miasta z okazji 75 lecia nadania Kartuzom praw miejskich i 180 lecia utworzenia powiatu. Zamiarem moim było również przybliżenie sylwetek osób, które znacząco wpisały się w historię naszego miasta. Zrozumiałe jednak jest, że z różnych względów nie jestem w stanie przytoczyć wszystkich ważnych wydarzeń. Praca nie rości sobie prawa do wyczerpania tematu, celem jej jest przedstawienie informacji o naszym mieście, regionie, włodarzach i wybitnych mieszkańcach. Napisanie jej było niezmiernie trudne, gdyż brak jest materiałów historycznych, źródłowych, wspomnień i opisów świadków, którzy w minionych latach, żyli i pracowali dla naszego miasta. Wykorzystałem wspomnienia ludzi, jakie przez lata pracy w Muzeum Kaszubskim udało mi się zebrać. Niektóre fakty nie opisane na stronach tej pracy zostały przedstawione na fotografiach. Ich zadaniem jest zasygnalizowanie wydarzeń, jakie miały miejsce na tym terenie, a w przyszłości mogą stać się przyczynkiem do kolejnego wydawnictwa o naszym mieście i regionie.
Miasto Kartuzy święci w tym roku jubileusz 85 lecia otrzymania herbu oraz praw miejskich, które podpisane zostały w dniu 29 marca 1923 r. przez ówczesnego Premiera Rzeczypospolitej Polskiej i jednocześnie Ministra Spraw Wewnętrznych RP generała Władysława Sikorskiego.
Historia osadnictwa na tych ziemiach i dzieje osady kartuskiej sięgają już XIV wieku i związane są z zakonem kartuzów. Mnisi tego zakonu - przy pomocy patrycjuszy gdańskich - zbudowali w latach 1383 - 1403 klasztor, który w latach 1731 - 1733 otrzymał nowy dach w kształcie wieka trumny, co nawiązywało do braci zakonnych i brzmiało - Memento mori - pamiętaj o śmierci. Dzisiejszy kościół poklasztorny - Kolegiata - należy do najważniejszych i najciekawszych zabytków naszego miasta.
Innym ważnym i pełnym wartości obiektem miasta jest regionalne Muzeum Kaszubskie im. Franciszka Tredera. Tutaj zbieramy etnograficzne i historyczne zabytki z Kaszub, które przypominają o historii i ludziach tego regionu. Kaszubi mieszkali setki lat między dwoma wielkimi narodami - Polakami i Niemcami, stąd też w ich mentalności są do dzisiaj widoczne elementy obu tych narodów.
Miejscowość Kartuzy (Carthaus) została podniesiona do rangi siedziby powiatu po okresie wojen napoleońskich i dopiero od tego okresu zaczęto tę nazwę stosować. Wcześniej używano nazwy „Raj Maryi - Marienparadies”. W 1818 r. został utworzony powiat kartuski (Kreis Karthaus), w tym roku obchodzimy jubileusz 190 lecia jego powstania. Dzisiaj - w dobie wprowadzonej już reformy administracyjnej w Polsce - ten fakt godny jest przypomnienia. Dla tutejszej ludności utworzenie nowego powiatu w Kartuzach było bowiem wielką nadzieją na szybki i dalszy rozwój regionu - Szwajcarii Kaszubskiej.
Na przestrzeni wieków ta ziemia i nasze miasto witało wiele znanych w świecie osobistości, które podziwiały piękne okolice Kaszub. Kartuski „Raj Maryi” (Paradisus Beatae Mariae Virginis) odwiedził w 1598 r. król Polski Zygmunt III Waza, który był jednocześnie królem Szwecji. W 1661 r. nocował w klasztorze inny król Polski - Jan Kazimierz. W 1851 r. odwiedził Kartuzy pruski król Fryderyk Wilhelm IV.
Trzy razy w historii tej ziemi - w roku 1920, 1922 i 1927 - przebywał w Kartuzach generał Józef Haller. W kwietniu 1923 r. odwiedził nasze miasto Prezydent RP Stanisław Wojciechowski. Prezydentowi towarzyszyli wówczas: Premier RP generał Władysław Sikorski, Marszałek Sejmu RP Maciej Rataj, Marszałek Senatu Wojciech Trąpczyński, Minister Wojny generał Kazimierz Sosnkowski, Minister Skarbu Władysław Grabski oraz Prymas Polski Ks. Kardynał Edmund Dalbor.
W marcu 1945 r. walczyli na tej ziemi - radziecki marszałek Konstanty Rokossowski i niemiecki major w Sztabie Generalnym Udo Ritgen, który później - jak sam stwierdziłem w 1997 r. podczas przeprowadzonej z nim rozmowy - był generałem brygady Bundeswehry i dzisiaj mieszka w Monachium.
W dniu 6 lipca 1947 r. odwiedził nasze miasto Marszałek Polski Michał Rola - Żymierski. W dniu 20 kwietnia 1953 r. przybył do Kartuz Prymas 1000 lecia Ks. Kardynał Stefan Wyszyński. W połowie czerwca tego roku odwiedził Kartuzy i kościół poklasztorny ks. Karol Wojtyła, wówczas duszpasterz akademicki z Krakowa, który od 1978 r. znany był w świecie jako Papież Jan Paweł II. Później - w latach 60-tych dwukrotnie odwiedził nasze miasto i Muzeum Premier Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej Józef Cyrankiewicz. W 1991 r. przyjechał z kolejną wizytą do Kartuz i Muzeum - wówczas Wicemarszałek Sejmu RP - Tadeusz Fiszbach. W tym samym roku odwiedził nasze miasto Donald Tusk - obecny Premier Rządu RP. W 1994 r. był w Kartuzach ówczesny wojewoda gdański i Marszałek Sejmu, a obecnie Wicemarszałek Senatu VI kadencji Maciej Płażyński. W lipcu 1995 r. odwiedził miasto, Kolegiatę i Muzeum Prezydent RP Lech Wałęsa. Prezydent RP został Członkiem Honorowym Towarzystwa Miłośników Muzeum Kaszubskiego im. F. Tredera w Kartuzach. Kilka dni później - w lipcu 1995 r. - Kartuzy i Kolegiatę zwiedzał nieoficjalnie ówczesny Premier RP Józef Oleksy.
Zapewne byli tu i inni wielcy ludzie, o których nie udało mi się jeszcze zebrać dokładniejszych informacji. Myślę jednak, że w niedalekiej przyszłości uda mi się to zrealizować i przedstawić w kolejnej publikacji o naszym mieście.
W tym roku święcimy jeszcze jeden ważny jubileusz. W dniu 10 lutego 2008 r. przypada 70 rocznica śmierci pisarza, lekarza, redaktora „Gryfa” dra Aleksandra Majkowskiego (1876 - 1938). To właśnie Majkowski był projektodawcą herbu miasta Kartuz, którego losy w minionym czasie były różne. W 1993 r. przeanalizowałem akta herbu i opublikowałem oryginalny jego wzór proponowany przez Majkowskiego. W 1996 r. Burmistrz Gminy Kartuzy Marian Wilkowski zaproponował Zarządowi Gminy i Radzie Miejskiej Kartuz przywrócenie dawnego herbu, który Rada Miejska zaaprobowała i zatwierdziła. Od tego czasu miasto Kartuzy posługuje się oryginalnym herbem z 1923 r..
W związku z przypadającą w tym roku 70 rocznicą śmierci dra Aleksandra Majkowski należy przypomnieć jego sylwetkę. Studiował w latach 1897 - 1903 w Berlinie, Greifswaldzie i w Monachium, gdzie uzyskał stopień doktora nauk medycznych. Był badaczem, który pracował aktywnie dla Kaszub i Kaszubów. W czasie wojny 1914 - 1918 - wcielony do armii niemieckiej - pełnił obowiązki lekarza w Chełmnie i Piławie, a następnie na froncie galicyjskim, rumuńskim i francuskim. W latach 1918 - 1920 brał udział w Polskim Ruchu Niepodległościowym na Pomorzu. W 1919 r. sprawował funkcję redaktora naczelnego „Dziennika Gdańskiego”. W randze pułkownika pełnił służbę w Komisji Międzynarodowej ustalającej polsko-niemiecką granicę państwową. W 1920 r. założył w Grudziądzu Radę Pomorską i przez kilka lat był jej prezesem. Od 1921 r. zamieszkał w Kartuzach pracując jako lekarz aż do swej śmierci w 1938 r.. Dr A. Majkowski jest m. in. autorem „Historii Kaszubów” i pracy „Życie i przygody Remusa”, która pierwszy raz w 1988 r. została przetłumaczona na język niemiecki i przedstawiona w języku niesłowiańskim (G. Wolandt, Einleitung zum: A. Majkowski, Das abenteuerliche Leben des Remus. Ein kaschubischer Spiegel. Übersetzt von Eva Brenner, Hrsg. H. Rothe, Köln - Wien 1988, s. XIX.). Podlegająca władzom samorządowym Szkoła Podstawowa nr 5 na Osiedlu J. Wybickiego, która jest największą szkołą podstawową w mieście, otrzymała w kwietniu 1998 r. imię tego wielkiego i znanego Kaszuby - Aleksandra Majkowskiego.
Ta praca poświęcona jest mojemu staremu przyjacielowi Franciszkowi Brzezińskiemu (1925 - 1997), który całe swe życie poświęcił Muzeum Kaszubskiemu im. F. Tredera. Dla niego - i wielu innych Kaszubów - miasto Kartuzy pozostało na zawsze - „stolicą Kaszub”. Brzeziński zmarł 20 sierpnia 1997 r.. Przez 47 lat pracy jako przewodnik muzealny oprowadził po naszych salach co najmniej 2 miliony turystów, którym opowiadał o „stolicy Kaszub”. Ma więc prawo wymagać od nas kontynuacji. Sam znalazł w Kartuzach miejsce swgo ostatniego spoczynku, niedaleko od pisarza i nauczyciela Franciszka Tredera (1903 - 1980) - dra Aleksandra Majkowskiego (1876 - 1938).
W tym miejscu chciałbym podziękować Wszystkim, którzy swoim udziałem i uwagami przyczynili się do powstania tej pracy. Szczególnie serdecznie dziękuję Panu Ryszardowi Mielewczykowi za udostępnienie materiałów fotograficznych, które wzbogaciły tą publikację.
Byłbym bardzo wdzięczny Czytelnikom, którzy mogliby swoimi informacjami wzbogacić treść tej pracy. Wszelkie sugestie proszę kierować na adres Muzeum Kaszubskiego. Zostaną one wykorzystane w następnej edycji.
Kartuzy, w marcu 2008 r. Norbert Maczulis
