Przy okazji warto odnieść się do wielu innych opinii o ojcach kartuzach, formułowanych lub powtarzanych przez niektóre autorytety. Wszak nadszedł czas poprawności politycznej, czyli uderzania w Kościół narzędziem wszelkim. Gdy więc duży bije wielkiego, mali biją mniejszego (pamiętacie, to z Pana Tadeusza).

Klasztor powstał w akcji odwetowej władz kościelnych w celu spacyfikowania ośrodków kultu pogańskiego na Pomorzu. To język wspomnianego referatu rodem z komunistycznej propagandy. Kogo i jak pacyfikowali mnisi, historia milczy. My cieszmy się, że gdyby nie ów odwet i owa pacyfikacja, do dziś mieszkalibyśmy w Szadych Brodach, bo tak nazywały się nasze  tereny przed przybyciem tu kartuzów.

Kartuzi pochodzili z ziem niemieckich, byli więc ziomkami Krzyżaków, mnisi byli niemieccy, klasztor był niemiecki (reportaż Dąbrowskiej, referat na 600-lecie). Pytajmy, a jaki miał być po roku 1309, kiedy to całe Pomorze Gdańskie, a z nim i klasztory zostały inkorporowane do państwa Zakonu Krzyżackiego? Potęga Krzyżaków była tak wielka, że przed wchłonięciem wybroniła się tylko kapituła warmińska i biskupstwo włocławskie, mające też swoje ziemie na Pomorzu Gdańskim. Od takich ziomków niemieckich po 1309 roku pękały więc w szwach wszystkie pomorskie klasztory.

W późniejszych wiekach klasztor był związany z ziemiami niemieckimi przez podległość prowincji saskiej, a potem nadreńskiej (referat). Jak wyglądała ta podległość, pisze ksiądz Paweł Czaplewski w swojej Kartuzji Kaszubskiej: w czasie jej trwania wizytatorzy nie zjawili się w domu kartuzów przez 55 lat, a wizytatorzy z prowincji nadreńskiej zapisali w swoich protokołach tylko sprawy duchowych wykroczeń wśród braciszków. Po żadnych szczególnych związkach z ziemiami niemieckimi niewiele więc pozostało. Może by więc powziąć jakieś zmasowane obrzydzenie do Kartuz z powodu natłoku obecnych tu przez cały wiek XIX i międzywojnie nazwisk niemieckich: Hapelt, Arendt, Berent, Brand? Ehlerst, Christweiss, Kleist i Schwandt? Noetzel, Mitchel, Lutzow, Zeisow? Sielmann, Hagemann, Engelmann czy  Patschulla? Może tu się coś wskóra? Wybaczcie, rymy same się proszą.

Przez donacje krzyżackie zakon osłabiał ekonomicznie rycerstwo polskie, a sam fundator Jan z Rusocina przekazał kartuzom ziemie pod krzyżackim naciskiem (referat). Cóż, fundator po nadaniu kartuzom ziem osiadł w klasztorze jako donat i pozostał w nim aż do śmierci. Więc chyba autentyczna pobożność i szczera skrucha za wcześniejsze morderstwo, a nie presja Krzyżaków skłoniła go do poświęcenia się dziełu tworzenia kartuzji? Trudno uwierzyć też w ekonomiczne osłabianie polskiego rycerstwa, skoro z 13 posiadanych przez kartuzów wsi tylko 3 zostały im nadane przez Krzyżaków (za ks. Pawłem Czaplewskim). Pozostali fundatorzy ziem dla zakonu byli to mieszczanie z Gdańska, Królewca i Poznania, biskupi polscy i polscy królowie. A że już w XIII wieku donacje dla klasztorów malały, trudno się dziwić, że klasztor zabezpieczał się w ziemię jako najsilniejszą w średniowieczu i przez późniejsze wieki rękojmię siły gospodarczej. W istocie, gospodarcza potęga kartuzów była wielka, ale i tak  ustępowała opactwom cystersów w Pelplinie i Oliwie.

Kartuzi żyli w pełnej, zamierzonej izolacji od społeczeństwa, wyłączając się z jakiejkolwiek działalności politycznej. Ta teza, spopularyzowana również przez wspomniany referat, znacząco kłóci się z  wersją o germanizacji i odwecie. Sformułowana w dodatku językiem propagandy politycznej, paraliżuje wszelką próbę zrozumienia duchowości kartuzów czy duchowości średniowiecza w ogóle. Wprawdzie św. Brunon nie sprecyzował szczegółowo reguły kartuzów, ale sięgnął do zasad życia zakonnego ojców benedyktynów i próbował odrodzić eremickie cechy duchowości Ojców Pustyni. Stąd kluczowymi pojęciami duchowości kartuzów stały się  skupienie, cisza, samotność i równowaga. Zgodnie ze swoją zamkniętą regułą kartuzi nie uprawiali jałmużny, duszpasterstwa, kaznodziejstwa, szpitalnictwa ani hafciarstwa (jak np. żukowskie norbertanki J). W najświetniejszych swoich czasach (bo i kiepskie też im się przydarzały) żyli modlitwą i pracą. Rozumując w duchu średniowiecza i nie tylko – uprawiali modlitwę wstawienniczą. Na równi z dominikanami rozpropagowali od mnichów wschodnich różaniec w wersji, jaką dzisiaj znamy.  I wielu możnych, od mieszczan po królów, za taka modlitwę sowicie płaciło, również ziemią. Musiała tu działać równie silna wiara w moc takiej modlitwy, jak i lęk przed grzechem. Czy więc bogactwo kartuzów było wynikiem tego fenomenu średniowiecznej duchowości, czy jakichś szczególnych konszachtów z Niemcami, sami wybierzcie. Ja wybieram wersję pierwszą.

Niechętni temu zakonowi z reguły pomijają lub ledwie wzmiankują, że kartuzi byli świetnymi gospodarzami. A na to jest mnóstwo świadectw. Po otrzymaniu od Jana z Rusocina wsi Gdynia na nasłonecznionych stokach Kępy Oksywskiej założyli sady i ogrody. W kartuskich lasach w kierunku na Chmielno założyli ciąg stawów z hodowlą ryb, zwanych właśnie kartuskim różańcem. W miejscu dzisiejszego Parku Solidarności uprawiali wielkie ogrody warzywne. Celebrowali życie wegetariańskie. Stworzyli genialną nalewkę na ponad 130 ziołach (nie nasi, niestety, ale ci z Chartreuse). Słynna benedyktynka musi być po niej druga w kolejce. Spopularyzowali w Europie goździk, drobny, ale o upajającym zapachu, noszący od nich miano goździk kartuzek (dlaczego nie porasta kartuskich kwietników w miejsce żałobnych iglaków?) Kto by powąchał jakąś perfumę mnichów z kartuzji na Capri z goździkiem w roli głównej (niechby Ligea La Sirena), ten długo będzie oszołomiony.

Przy odrobinie dobrej woli możemy znaleźć wiele powodów- większych i mniejszych, dla których warto odczuwać związek z historią i duchowością tego zakonu. A jeśli ktoś zechce nas dalej zniechęcać, że np. w czasach reformacji miejscowa ludność splądrowała ten zakon, wystarczy wspomnieć, że i ludność z Żarnowca  splądrowała swój, fundowany przez samego księcia pomorskiego Świętopełka zakon cystersek, choć zamieszkiwało w nim wiele żywiołu polskiego. A nasi podczas reformacji splądrowali, ale w czasach Kulturkampfu odebrali z kłonicami klasztor luteranom. I do dziś jest on najatrakcyjniejszą wizytówką Kartuz. Lepszej nie mamy.

Barbara Pisarek

Ps.: W artykule obowiązuje irytująca, ale poprawna zasada zapisu: nazwy zakonów i zakonników piszemy z małej litery, nazwę członka państwa zakonnego (Zakonu Krzyżackiego)- czyli wrednego Krzyżaka-  z dużej. Verzeihung.