Pierwszym niekomunistycznym burmistrzem Miasta i Gminy Kartuzy po okresie nowych reform w Polsce i wyborach do samorządów w dniu 4 czerwca 1990 r. został Mieczysław Grzegorz Gołuński.
Mieczysław G. Gołuński urodził się w dniu 28 grudnia 1959 r. w Kartuzach. Ukończył Technikum Leśne w Warcinie. W 1979 r. pracował w Nadleśnictwie Kartuzy, a od 1980 r.w Komendzie Rejonowej Straży Pożarnych w Wejherowie. W 1982 r. podjął pracę w Okręgowym Zarządzie Lasów Państwowych w Gdańsku. W okresie przełomu - w 1989 r. - był Przewodniczącym Komitetu Obywatelskiego w Kartuzach. Po wyborach samorządowych w 1990 r. wybrany został do Rady Gminy. Od 1990 r. do 14 października 1991 r. piastował urząd burmistrza. W latach 1991 - 1994 r. był prezem PHU „Kaszub” sp.z o.o. oraz Naczelnym Redaktorem „Głosu Kaszub”. W 1994 r. został ponownie wybrany do Rady Gminy, a następnie na zastępcę burmistrza i członka Zarządu. Od 1980 r. jest członkiem NSZZ „Solidarność” i członkiem prezydium Komitetu Obywatelskiego (AMK Kartuzy, Zbiory akt, Mieczysław G. Gołuński, sygn. Z. 48, f. 14 - 14 v.).
Wybrany został do Rady Gminy z listy Komitetu Obywatelskiego w Kartuzach. Władzę przejął od Naczelnika Miasta i Gminy T. Kleina. W 1991 r. wskutek połączenia reformy samorządowej utworzony został urząd Burmistrza Gminy Kartuzy.
W okresie urzędowania M. Gołuńskiego w mieście rozpoczęły się działania związane z komunalizacją mienia i przejmowania go przez gminę. Realizowano planowane inwestycje gminne. W tym okresie wybudowano m. in. kolektor sanitarny oraz nową nawierzchnię na ulicy Kościerskiej. W mieście rozpoczęto organizowanie letnich imprez plenerowych na Wyspie Łabędziej, którą planowano przystosować na cele rekreacyjne.
Po 15 miesiącach swej pracy w Urzędzie Gminy na stanowisku burmistrza Gołuński został odwołany. Przyczyny tej decyzji Rady były niejasne. Podczas kolejnych sesji dochodziło do pikiet mieszkańców miasta i okolicznych wsi, którzy domagali się powrotu Gołuńskiego na to stanowisko. W łonie Rady utworzyła się opozycja, która dążyła do obalenia burmistrza i przejęcia władzy w mieście. Spór na tle wyboru burmistrza w Radzie Gminy trwał przez kilka miesięcy. Ostatecznie do wyboru na stanowisko burmistrza stanął ponownie Mieczysław G. Gołuński i Maria Kowalewska Koska. Rada Gminy w tajnym głosowaniu wybrała na burmistrza M. Kowalewską-Koskę w stosunku 18 : 12.
Opozycja w Radzie Gminy wybrała na burmistrza Kartuz Marię Kowalewską-Koskę. Piastowała ona to stanowisko od jesieni 1991 r. do lipca 1994 r. tj . do kolejnych wyborów komunalnych.
Maria Kowalewska - Koska urodziła się 2 lutego 1956 r. w Kartuzach. Tutaj ukończyła szkołę podstawową i średnią. W 1979 r. ukończyła Wydział Ekonomiki Transportu (kierunek - handel zagraniczny) Uniwersytetu Gdańskiego. Pracowała w wielu firmach handlowych, w tym w „Centromorze”. W 1994 r. została powołana na stanowisko Sekretarza Generalnego Komitetu Obchodów 1000 lecia Gdańska, jednocześnie została sekretarzem generalnym Gdańskiej Izby Gospodarczej w Gdańsku.
W tym okresie zapoczątkowano w Kartuzach organizację Jarmarku Kaszubskiego, który odbywa się co roku. W dniu 29 marca 1993 r. zorganizowała uroczystość 70 lecia nadania Kartuzom praw miejskich. W 1994 r. po raz pierwszy w dziejach miasta zorganizowała w Domu Rzemiosła Kartuskie Targi Rzemieślnicze, otwarcia których dokonał obok burmistrza ówczesny wojewoda gdański, Maciej Płażyński.
Kolejny burmistrz Gminy Kartuzy, Marian Wilkowski, został wybrany na to stanowisko w dniu 5 lipca 1994 r.. Marian Wilkowski urodził się 7 grudnia 1951 r. w Kartuzach. W 1970 r. ukończył Technikum Elektryczne w Wejherowie. W 1980 r. ukończył Politechnikę Gdańską. Z zawodu był inżynierem elektrykiem. Po ukończeniu studiów pracował w Zespole Elektrowni Wodnych w Straszynie, potem w Spółdzielni Pracy im. 1 Maja w Kartuzach. Następnie pracował w Zakładzie Energetycznym w Kartuzach, a od 1990 r. prowadził działalność prywatną. W 1994 r. został wybrany do Rady Gminy Kartuzy, a następnie na stanowisko burmistrza. Jak sam napisał, „rodzina od zawsze i na zawsze w Kartuzach”
(AMK Kartuzy, Zbiory akt, Marian Wilkowski, sygn. Z. 31, f. 1 - 2.).
Marian Wilkowski prowadził wraz z Zarządem Gminy politykę w tym kierunku, by miasto i region Kaszub było promowane nie tylko w kraju, ale i za granicą. W tym celu utworzył Agencję Turystyczną i zainspirował utworzenie Stowarzyszenia „Turystyczne Kaszuby”. W tym celu miasto organizuje corocznie Jarmark Kaszubski, Truskawkobranie na Złotej Górze k. Kartuz, turnieje trzech ościennych miast - Kartuzy - Kościerzyna – Bytów, które mają na celu zbliżenie społeczności sąsiadujących z sobą terenów.
Jednak główny nacisk burmistrz Marian Wilkowski kładł na inwestycje komunalne naszej gminy, traktując je jako fundament pod przyszły rozwój gospodarczy. Przeznaczał na nie 40 % budżetu gminy. Realizując program gospodarczy swej kadencji M. Wilkowski zrealizował wiele ważnych zadań związanych z budową wodociągów na wsi, budową sieci kanalizacyjnych, sieci telefonicznych, dróg i ulic w mieście.
W marcu 1997 r. burmistrz M. Wilkowski przeprowadził restrukturyzację służb komunalnych. Zlikwidowany został Zakład Komunalny, a Rada Miejska na jego wniosek utworzyła Zakład Gospodarki Mieszkaniowej, Kartuskie Przedsiębiorstwo Oczyszczania i Zieleni oraz Kartuskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji. Zagospodarowano majątek komunalny gminy przekazując go w ręce prywatne. Bezrobocie na terenie gminy w tym okresie spadło z 24 % do 9,2 %. W czerwcu 1997 r. nastąpiło otwarcie i uruchomienie najnowszej w Polsce Północnej Oczyszczalni Ścieków w Kartuzach
W kwietniu 1997 r. odbyło się otwarcie Środowiskowego Domu Samopomocy Społecznej w Kartuzach i nadanie mu imienia Matki Teresy z Kaltuty. Środki na budowę domu przeznaczył burmistrz M. Wilkowski z budżetu gminy, a dofinansował tę inwestycję Urząd Wojewódzki w Gdańsku.
W maju i we wrześniu 1995 r. został podpisany dwustronny układ partnerstwa między miastami Kartuzy i Duderstadt. Układ podpisany został w obu miastach przez burmistrza Mariana Wilkowskiego. Autor pracy został Pełnomocnikiem Zarządu Gminy Kartuzy ds Partnerstwa. We wrześniu 1997 r. przy parkingu Muzeum Kaszubskiego im. F. Tredera nastąpiło uroczyste posadzenie dębu, jaki ofiarowała miastu Kartuzy Frakcja CDU partnerskiego miasta Duderstadt. W latach 1995 - 1997 odbyły się kilkakrotne spotkania władz obu partnerskich miast. Nastąpiły także wymiany młodzieży ze Szkoły Podstawowej nr 5 i z Zespołu Szkół Zawodowych. Również dzieci chóru „Cartusia” i zespołu „Modraki” ze Szkoły Podstawowej nr 3 odwiedziły to partnerskie miasto.
W grudniu 1996 r. podpisany został przez burmistrza M. Wilkowskiego kolejny układ partnerski - z duńską gminą Holmegaard.
W lipcu 1995 r. odwiedził Kartuzy Prezydent RP Lech Wałęsa. Podczas swej wizyty Prezydent spotkał się z burmistrzem Marianem Wilkowskim oraz Radą Gminy Kartuzy. Burmistrz przedstawił Prezydentowi problemy naszego regionu z nadzieją pomocy ze strony Prezydenta. Następnie Prezydent w asyście burmistrza Wilkowskiego zwiedził Kolegiatę i Muzeum Kaszubskie im. F. Tredera. We wrześniu 1995 r. Prezydent L. Wałęsa został honorowym członkiem Towarzystwa Miłośników Muzeum Kaszubskiego im. F. Tredera w Kartuzach.
Innym ważnym i niecodziennym wydarzeniem w życiu Gminy Kartuzy było nawiedzenie miasta w maju 1996 r. przez Cudowną Figurę Matki Boskiej Fatimskiej, która została powitana przez ok. 30 tys. wiernych z całych Kaszub.
W dniu 8 listopada 1997 r. nastąpiło uroczyste odsłonięcie granitowego pomnika Franciszka Tredera na dziedzińcu Muzeum Kaszubskiego. Odsłonięcia dokonał burmistrz M. Wilkowski, synowie F. Tredera - Jan i Andrzej oraz piszący te słowa - dyrektor Muzeum Kaszubskiego. Poświęcenia pomnika dokonał ks. dziekan mgr Tadeusz Misiorny.
Na sesji Rady Miejskiej w dniu 24 lutego 1998 r. - dzięki staraniom burmistrza - w mieście utworzone zostało II Liceum Ogólnokształcące.
W dniu 29 marca 1998 r. odbyła się uroczysta Sesja Rady Miejskiej w Kartuzach z okazji 75 lecia nadania praw miejskich Gminie Kartuzy.
Ogólna polityka gminy od 1994 r. - wg M. Wilkowskiego - była prowadzona w sposób zabezpieczający funkcjonowanie w mieście instytucji powiatowych. Miasto Kartuzy było wówczas gotowe do przyjęcia tego zadania.